U godinama pre no što će ga zasuti kiša nemačkih bombi, Beograd je bio „velegrad“ sa nešto više od 300 hiljada stanovnika. Danas je, nakon toliko decenija, teško zamisliti da je s njegove južne strane granica bila obala Save i Dunava. Od Zemuna ka Beogradu, put koji je vodio sa Mosta kralja Aleksandra (današnji Brankov most) bio je popločan kamenim kockama, da bi se 1935. godine istom trasom stanovnici prvi put provozali tramvajima.
Na ovom se delu većinom prostiralo močvarno tle. A pre 80 i kusur godina, od Novog Beograda postojalo je tek možda „N“. Sajam koji nazivamo „starim“ bio je sve samo ne to – tada moderan i nov, ugošćivao je vrlo posećene događaje poput Sajma automobila, Vazduhoplovne izložbe, ili one „Filipsove“, gde su Beograđani prvi put videli novo čudo tehnologije: televizor.
U tom delu bilo je s početka naseljeno samo sedam ulica. Beograđani sa dubljim džepom, te oni koji su imali ambicija ulagati u nekretnine, prepoznali su levu obalu Save kao idealnu za izgradnju svojih vikendica i vila. Otkupivši od bežanijskih seljaka parcele u priobalju, od 1932. godine do Drugog svetskog rata nastalo je naselje od oko 450 kuća.
Kuće su, međutim, u to vreme nicale na „divljaka“. (Bes)pravni momenat rešen je 1940. godine, nakon što Državni savet donosi odluku o legalizaciji. No, svakako da je u ono vreme leva obala Save izgledala potpuno drugačije: obrisi Novog Beograda tek su se nazirali, i postojao je, manje-više, tek naziv „Novi Beograd“.
Tako su ga krstili članovi tzv. „Udruženja za ulepšavanje leve obale Save“: zanatlije, lekari, advokati, činovnici i trgovci bili su prvi koji su, takoreći, pripremili teren za izgradnju Novog Beograda.
Foto: Wikimedia commons – Pogled na tzv. „Danski nasip“
Od močvare do temelja novobeogradske varoši
Period nakon Velikog rata bio je za prestonicu posebno važan. U jeku oporavka od razaranja, ’20-tih i ’30-tih godina otpočinje urbanizacija koja će Beograd učiniti istinskom metropolom. Ni leva obala Save pritom nije zaostajala: Sajam i Stari aerodrom već su je činili lokacijom od ekonomskog značaja, a kako se divlje naselje širilo brzo, nije bilo teško prepoznati njen pun potencijal.
Štaviše, plan uređenja leve savske obale nastao je godinama pre no što će trgovci, advokati, i ostali imućni Beograđani sagraditi svoje vile. Sačinio ga je 1923. godine arhitekta Đorđe Kovaljevski, s tim da on nikada nije dobio status zvaničnog dokumenta.
Sem toga, da bi postalo tlem pogodnim za nove graditeljske poduhvate, na plavnom novobeogradskom zemljištu bilo je potrebno izgraditi nasip. Ovaj trenutak Novi Beograd dočekao je nakon što na čelo grada stupa gradonačelnik Vlada Ilić.
Gospodin po prirodi vrlo preduzimljiv stoga je, dobivši početkom 1937. primamljivu ponudu iz Danske, bio spreman oberučke je prihvatiti. Takozvanu Dansku grupu činile su kompanije „Kampsaks“ i „Hojgor i Šulc“, a predlog je bio da dvojac preuzme izgradnju naselja između Beograda i Zemuna.
23. februara 1938., ugovor vredan 30 miliona dinara i zvanično je potpisan. Dobivši zeleno svetlo, Danci u Beograd dopremaju pomorsku lađu „Sidhavn“ koja će vadti pesak sa dna reka i sipati je u novobeogradsku močvaru.
Za ovaj poduhvat danski stručnjaci angažovali su ovdašnje radnike. 20. maja iste godine, premijer Kraljevine Jugoslavije Milan Stojadinović i Danac Per Kampman svečano su otvorili građevinske radove. Bio je to događaj koji je u prestonici izazvao veliko uzbuđenje, tim pre što je bilo jasno da Novi Beograd zauvek dobija novo lice.
Foto: „Beogradske opštinske novine“, 1938.
Graditeljski poduhvat osujećen ratnim razaranjima
Za gradonačelnikom rešenim da od Beograda načini metropolu, ništa manje nisu zaostajali ni danski stručnjaci. Uz dopremljeno plovilo stigli su i planovi uređenja levog priobalja Save: Danci su na ovom mestu zamislili stambeni i poslovni kompleks, uz pozorište i trg koji bi upotpunili ambijent.
I ovdašnji graditelji prilično su se brzo uhodali. Istom brzinom je i savska obala poprimila novi izgled, i do krajnjeg roka završetka radova, godine 1941., na njoj su se našli šetalište i nasip. Potonji je dobio nezvanično ime Danski nasip, i kao takvog će ga Beograđani pamtiti i nakon osam decenija.
Među Beograđanima onog vremena, ipak, naziv se nije dugo zadržao. Aktuelan je bio tek do početka Drugog svetskog rata, kada uređenje Novog Beograda biva silom obustavljeno.
Prestonica se, namesto izgradnje, tada ponovo suočila s razaranjem. Bombardovanje je usledelo i tek pošto je slavni arhitekta Dragiša Brašovan izneo svoje planove uređenja. Njegova vizija bila je za ono vreme odista smela: Novi Beograd biće dovoljno velik za preko 500 hiljada stanovnika, dve će susedne obale spajati još jedan most (isti bi se nalazio na mestu današnjeg mosta „Gazela“), a novi deo grada spuštaće se do obale reke.
Foto: „Vreme“, 1940 – Plan isušivanja leve obale Save
Tek sedam godina kasnije, po oslobođenju prestonice aprila 1948., moglo se ponovo prionuti na uređenje Novog Beograda. Nova vlast tada zvanično nastavlja akciju koju su deceniju pre toga započeli Danci. Prvobitni planovi evropskih stručnjaka – oni o novobeogradskom stambeno-poslovnom kompleksu – međutim, nisu preživeli rat, već je odlučeno da Novi Beograd dobije Muzej savremene umetnosti i park.
Ni Dragiša Brašovan, pritom, nije dočekao realizaciju svojih planova. Njima se po okončanju rata vratio arhitekta Nikola Dobrović, delimično ih iskoristivši da sačini sopstvenu skicu Novog Beograda. Sticajem okolnosti – ponajpre smenom vlasti nakon rata – akcija danskih graditelja ostala je, takoreći, zaboravljena. Stoga, iako neosporno zaslužni za udaranje novobeogradskih temelja, novija istorija prestonice radije priznaje posleratnu akciju uređenja ovog dela grada.
Još će tri decenije proći dok leva obala Save ne dobije izgled koji poznajemo danas. Danski nasip morao se uklopiti u savremeni izgled priobalja, a projekta se ’70-tih godina prošlog veka prihvatio još jedan poznati arhitekta. Branislav Jovin, naime, našao je idealno rešenje da pomiri graditeljski generacijski jaz, načinivši od susednih obala savršen spoj starog i novog.
Što se pak, Danskog nasipa tiče, i on je nastavio da odoleva vremenu. Danas ćemo ga videti ušuškanog na šetalištu ka beogradskom Ušću, gde opstaje kao svedok začetka istorije Novog Beograda.
