Pravimo kraći istorijski osvrt na splet okolnosti pod kojima je Novi Beograd od upravnog grada postao takozvana najveća spavaonica na Balkanu.
U jednom od prethodnih tekstova se povela polemika oko Novog Beograda, odnosno da li su njegovi urbanizam i arhitektura prevaziđeni ili ne. Možda je pravi trenutak da se napravi jedna malo opširnija analiza, koja bi se nadovezala na jedan raniji tekst pod nazivom Novi Beograd – ugroženi urbanizam, čime bismo došli do nepristrasnog zaključka koji se odnose na arhitektonsko-urbanističke karakteristike najveće beogradske opštine.
Arhitekte i urbanisti su predviđali sadržaj, ali on nikada nije bio ostvaren, što je vremenom Novi Beograd i pretvorilo u takozvanu najveću spavaonicu.
„Još pre nekoliko godina razgovarao sam sa, sada već uveliko pokojnim, arhitektom dr Mihajlom Čankom jednim od tada još uvek živih koautora nekoliko novobeogradskih stambenih kompleksa. Pitao sam ga zašto na Novom Beogradu nije predviđen gotovo nikakav sadržaj osim stambenog (ne računam škole i vrtiće) i da je jedini kulturno-zabavni sadržaj postojao u okviru centra Fontana? On mi je odgovorio da su arhitekte i urbanisti predviđali sadržaj, ali da on nikada nije bio ostvaren, što je vremenom Novi Beograd i pretvorilo u takozvanu najveću spavaonicu. Vremenom je izgrađeno nekoliko tržnih centara, a javni prostori poput prizemlja stambenih zgrada, objekata mesnih zajednica ili podzemnih objekata atomskih skloništa polako su počeli da dobijaju funkciju manjih prodavnica, frizerskih salona i privatnih sportskih klubova. Sve ono što je bilo neophodno da bi jedna društvena zajednica funkcionisala, a što nije moglo nigde drugde da bude izgrađeno.“
Ovaj pasus iz starijeg, navedenog teksta, u par rečenica objašnjava neke osnovne uzroke i posledice sa kojima se suočava Novi Beograd. Međutim, splet okolnosti pod kojima je Novi Beograd od upravnog grada postao stambeno naselje, nisu dovoljno razjašnjeni pa bi kraći istorijski osvrt bio od koristi.
Istorijat planiranja od kraja 40-ih do sredine 60-ih godina
Po završetku Drugog svetskog rata, državni vrh nove FNR Jugoslavije donosi odluku da se na prostoru između Beograda i Zemuna, započne sa izgradnjom novog upravnog jezgra grada Beograda. Na tom prostoru je u međuratnom periodu bio izgrađen samo kompleks (starog) Beogradskog Sajma, pa prostorno-urbanistički nije bilo prepreka da ova ideja krene da se sprovodi u delo.
Međutim, nedugo po početku planiranja i projektovanja idejnih urbanističkih rešenja, FNR Jugoslavija prolazi kroz krizu Informbiroa i započinje političko distanciranje od SSSR-a. Ovo započinje da se održava i na jugoslovensku arhitekturu i urbanizam, pa prvi idejni projekat Novog Beograda (kasnije razrađen od strane Urbanističkog instituta Srbije) kao upravnog jezgra, koji potpisuje arhitekta Nikola Dobrović, biva odbačen jer je bio zamišljen u duhu sovjetskog socrealizma.
Po raskolu između FNR Jugoslavije i SSSR-a, državni vrh nije imao jasnu viziju u kom pravcu valja razvijati arhitekturu i urbanizam.
Arhitekta Dobrović projektuje novo idejno urbanističko rešenje 1948. godine. Međutim, nakon njegovog napuštanja funkcije direktora izgradnje Novog Beograda (glavnog arhitekte grada Beograda) i preuzimanja funkcije profesora na Arhitektonskom fakultetu, drugo rešenje biva takođe odbačeno.
U to vreme dolazi do potpunog raskola između FNR Jugoslavije i SSSR-a, pa domaće arhitekte dolaze u problem, jer državni vrh nije imao jasnu viziju u kom pravcu valja razvijati arhitekturu i urbanizam.
Iz tih razloga se već 1950. godine u Dubrovniku organizuje Prvo savetovanje arhitekata i urbanista Jugoslavije, na kojem se isti jasno izjašnjavaju da bi razvoj gradova mogao da krene na temeljima Atinske povelje, koju je 1920-ih godina proklamovao francuski arhitekta Le Korbizje.
Ubrzo nakon smrti Staljina, jugoslovenske arhitekte kreću da razrađuju nove, moderne šeme urbanizma Novog Beograda.
Veći broj jugoslovenskih arhitekata se još tada zalagao za projektovanje u duhu moderne, ali su nakon Rata bili prinuđeni da projektuju u duhu totalitarnog socrealizma, kako bi se uklopili u tadašnju državnu politiku. Ovo je bila vredna prilika da se učini suprotno – da državni vrh usvoji i iskoristi modernu arhitekturu i time pronađe najadekvatniji prostorno-vizuelno rešenje za svoj zaokret u politici.
Ubrzo nakon smrti Staljina (1953), jugoslovenske arhitekte kreću da razrađuju nove, moderne šeme urbanizma Novog Beograda. Pojavljuju se idejna rešenja arhitekata Stanka Mandića (1954), Branka Petričića (1957) i Ratomira Bogojevića (1958-59), ali ni jedno od njih nije usvojeno.
Ni Kremlj, ni Menhetn
Dodatni problem predstavljao je zaključak internacionalnog savetovanja arhitekata i urbanista (CIAM), održanog 1956. godine u Dubrovniku, po kojem se Le Korbizjeova Atinska povelja proglašava zastarelom i prevaziđenom.
Svetske arhitekte su zaključile da takva arhitektonsko-urbanistička praksa proizvodi nehumane gradove i da se ideje internacionalne moderne, koja je bila revolucionarna u međuratnom periodu, moraju dalje razvijati i unapređivati.
Domaće arhitekte su bile zatečene, jer im nije odgovaralo da državnom vrhu predlažu izmene u državnoj arhitektonsko-urbanističkoj politici koju su već uspešno usvojili šest godina ranije.
Uostalom, državni vrh je bio vrlo jasan po ovom pitanju – morali smo da se distanciramo od Istoka, ali i da se previše ne približimo Zapadu („Ni Kremlj, ni Menhetn“, kako je govorio prof. Branislav Milenković), pa su se ideje takozvane socijalne moderne, koja se direktno oslanja na Atinsku povelju, odlično uklapale u državnu politiku.
Na osnovu planana centralne zone Novog Beograda iz 1960. godine počinju da se pojavljuju prvi obrisi novog centra jugoslovenske prestonice
Kao konačni ishod političkih i arhitektonskih peripetija, pojavljuje se 1960. godine, kada Radna grupa Urbanističkog zavoda Beograda: Leonard Lenarčič, Milutin Glavički, Milosav Mitić, Dušan Milenković i Uroš Martinović, projektuju plan centralne zone Novog Beograda, na osnovu kojeg počinju da se pojavljuju prvi obrisi novog centra jugoslovenske prestonice. Ovo je bio vrhunac novobeogradskog arhitektonsko-urbanističkog razvoja.
Sve ove etape u razvoju Novog Beograda najbolje su predstavljene u knjizi arhitekte dr Ljiljane Blagojević Novi Beograd: Osporeni modernizam, u kojoj autorka navodi krajnje pozitivno mišljenje u oceni arhitektonsko-urbanističkog kvaliteta Novog Beograda.
Drugačije mišljenje
Sa druge strane, njen kolega, arhitekta prof. dr Miloš Perović, zastupa drugačije mišljenje i u svojoj knjizi Iskustva prošlosti navodi negativne strane Novog Beograda, pre svega urbanističke.
Prof. Perović poredi matricu starog i novog beogradskog jezgra, pri čemu se jasno vide prostorno-urbanističke razlike. Odnosi zgrada, ulica i zelenih površina su u potpunom neskladu, tj. veličina novobeogradskih blokova i raspored sadržaja su zanemarili čovekomernost po kojoj su oduvek projektovani gradovi.
Jasno je da se i sam Le Korbizje još početkom 20. veka žalio na probleme tesnih ulica, kroz koje ne dopire dovoljno sunčeve svetlosti ili svežeg vazduha, ali su njegove ideje u projektu Ozareni grad (kao i varijante istog) otišle u potpuno krajnost, što najbolje može da se vidi na primeru Novog Beograda.
Zgrade su osunčane, ima dovoljno svežeg vazduha, ali su prostranstva tako velika da čovek ne može da se kreće peške, već mora da koristi bicikl ili automobil.
Arhitektonsko-urbanistička monotonija, koja je potekla još od Le Korbizjeovih ideja, u potpunosti dominira Novim Beogradom.
Govori se o velikim zelenim površinama, ali one su mahom samo površine, tj. između zgrada i parkinga postoje mahom travnate površine, koje nisu parkovske celine, bez drugog sadržaja koji bi obogatio šetanje kroz prostore između zgrada.
U nekim blokovima je posađeno drveće između zgrada, ali opet ne postoji jasno definisana parkovska struktura. Arhitektonsko-urbanistička monotonija, koja je potekla još od Le Korbizjeovih ideja, u potpunosti dominira Novim Beogradom.
Kako je jedan arhitektonski kritičar zabeležio – nekoliko modernih zgrada u ulici ili omanje moderno naselje, mogu delovati zanimljivo, drugačije u odnosu na mahom istorističko okruženje, ali kada duž nepreglednih bulevara nanižete identične bezlične kubuse, dobijate jednu ispraznu monotoniju.
Arhitektama se svideo Le Korbizjeov revolucionarni arhitektonsko-urbanistički izraz, ali nisu razmišljali da grad ne projektuju isključivo za sebe, već za potrebe života i rada drugih ljudi, koji nemaju takav senzibilitet.
Zgrade su projektovane najpre sa elementima brutalizma i ekspresionizma, a zatim i sa motivima regionalizma i ruskog konstruktivizma.
Arhitekte koje su projektovale neke od prvih novobeogradskih blokova, kritikovani su da ne projektuju zgrade, već bele kutije za cipele, koje razbacuju po zelenoj površini blokova. Naravno, mnoge domaće arhitekte su shvatile da moraju dalje razvijati arhitekturu, što je konstantno rađeno tokom naredne tri decenije razvoja Novog Beograda.
Zgrade su projektovane najpre sa elementima brutalizma i ekspresionizma, a zatim i sa motivima regionalizma i ruskog konstruktivizma, ali je problem monotonije i nedostatak sadržaja sve do početka 2000-ih bio poguban.
Možda je Le Korbizje zastupao ideju da je radničkoj klasi dovoljno da živi na periferiji grada u kubičnim zgradama okruženim zelenilom, gde nakon popodnevnog ručka može da se šeta po okruženju (što se veoma dopalo i našem državnom vrhu), ali to jednostavno nije bilo dovoljno.
Čovek je socijalno biće, koji ima potrebu i za drugim sadržajem, a kojeg decenijama nije bilo na Novom Beogradu. Zatim tokom 90-ih u prizemljima zgrada, vešernicama i atomskim skloništima niču prodavnice, teretane i drugi sportski klubovi, a po uglovima blokova, na većim raskrsnicama, pekare, kafići i drugi neskladno izgrađen sadržaj
Došlo je do neminovnog sudara dva koncepta – urbanizma socijalne moderne i kapitalističkog investitorskog urbanizma.
Ljudima nije bilo dovoljno da u bloku, osim stambenih zgrada, imaju zgradu mesne zajednice, škole i vrtiće, a da za svaki drugi zabavno-rekreativni sadržaj moraju da idu u Zemun ili stari centar Beograda, jer kompleks „Fontana“, Sportski centar „Novi Beograd“ i Muzej savremene umetnosti nisu bili dovoljni.
Činjenica je da pre 2010. godine, kada je na Novom Beogradu bio tek izgrađen Delta City šoping mol i poslovni distrikt Airport City, Novi Beograd nije imao mnogo šta da ponudi sem spavanja. Izgradnjom drugih savremenih naselja u praznim blokovima, situacija je drastično počela da se menja.
Međutim, došlo je do neminovnog sudara dva koncepta – urbanizma socijalne moderne i kapitalističkog investitorskog urbanizma. Pokazalo se koliko je prvi, koji je još od 70-ih godina bio urbanistički prevaziđen i nedovršen, podlegao pod drugim, koji je nastojao da uvede prostorno-urbanističke i arhitektonske inovacije, ali i da se na radikalan način obračunava sa postojećim sadržajem.
Prostorne strukture blokova 61 i 62, strogo diktirane od strane državnog aparata, nisu odmakle od svojih istočnoevropskih socijalističkih uzora.
Možda najbolji primer koliko je Novi Beograd u urbanističkom smislu zaostajao za tadašnjim svetskim trendovima, mogu se uzeti arhitektonsko-urbanistička dela bračnog para Marušić. Oni u periodu 1971. do 1975. godine projektuju blokove 61 i 62 (koautor arh. Milan Miodragović), sa prepoznatljivim stepenastim kubičnim zgradama.
Prostorne strukture, strogo diktirane od strane državnog aparata, nisu odmakle od svojih istočnoevropskih socijalističkih uzora. Samo par godina kasnije, arhitekte Marušići započinju projektovanje naselja „Cerak Vinogradi“, koje biva izgrađeno do kraja 1985. godine (koautor arh. Nedeljko Borovnica).
Ovo naselje predstavlja daleko veći iskorak u tada najsavremenije planiranje i projektovanje gradova, pa i ne čudi što su za isto osvojili više prestižnih nagrada. Daleko veći iskorak u projektovanju čovekomernog urbanizma i humane, umetnički oblikovane arhitekture, koja je za samo jednu deceniju prevazišla sve nedostatke prostornog oblikovanja Novog Beograda.
