Godine Drugog svetskog rata ostavile su duboke rane na duši Beograda i Beograđana od kojih neke ni danas nisu potpuno zarasle. Neke od tih priča danas su malo poznate, a jedna od njih je priča o logoru u blizini ušća Save u Dunav koji će tokom tri godine svog postojanja više puta menjati svoju (zlokobnu) namenu.
Izbeglički logor za Nemce
Osnovan septembra 1940. godine, ovaj logor zamišljen je kao prihvatni centar za Nemce koji su preseljavani iz oblasti Moldavije, Ukrajine i Rumunije, a koje su bile u okviru interesne zone SSSR. Na području na kome je bilo započeto nasipanje terenja za izgradnju bedema i puta za Zemun, iznikli su gotovo preko noći nizovi baraka i šatora za smeštaj Folksdojčera koji su brodovima stizali iz Besarbije i Bukovine. Odavde su transportovani u druge delove Trećeg rajha, gde im je obećavana svetla i sigurna budućnost. Ipak, i nemačke porodice su često bile razdvajane, pošto su u osvit rata, muškarci odvajani i upućivani na težak rad ili u vojne redove.
Prolazni zarobljenički logor
Iako je osnovana uloga logora bila humanitarnog karaktera, posle okupacije Jugoslavije, Nemci su imali sasvim drugu zamisao za prostor na kome se danas nalazi Park prijateljstva, TC Ušće i Muzej savremene umetnosti. Oni kojima je Beograd ponudio utočište, okrenuće se protiv njega. U nastojanju da se obračunaju sa snagama otopora, avgusta 1942. godine Organizacija Tot na prostoru Ušća gradi novl logor – OT Sammellager, u koji su prebačene grupe zarobljenih partizana iz obližnjeg logora na Sajmištu. Okupator nije imao nameru da vodi računa o svim zarobljenicima, te su oni sposobniji prosleđeni na prinudni rad u Norvešku i Banat, dok su bolesni i izmučeni streljani. Sigurno najzloglasniji deo ove priče je činjenica da je upravo ovde bio regrutni centar po zlu poznate 13. SS divizije „Handžar“.
Već sledeće godine logor ponovo menja svoju namenu. U njemu su se od septembra 1943. godine nalazili zatvoreni italijanski, sovjetski i partizanski ratni zarobljenici, a dobio je i novi naziv – Durchgangslager 192, Semlin (Prolazni logor 192, Zemun). Pod udarima savezničkih bombi aprila 1944. godine, protivno svim ratnim konvencijama, uništen je veći deo ovog logora, a pod rušinama je stradalo na stotine zatvorenika.
Logor u Milišićevoj ciglani
Posle uništenja logora na Ušću, kao sledeće mučno odredište odabrana je ciglana Milišić na Zvezdari. U ovom logoru zarobljenici su podeljeni u tri dela. Jedan deo su činili zarobljeni partizani i njihovi pomagači iz područja pod kontrolom Mađarske i NDH, u drugom su bili zarobljeni vojnici Crvene armije, dok su najbolje uslove imali italijanski vojnici, koji su ovde dospeli posle kapitulacije Italije. Smatra se da je kroz logor prošlo nekoliko hiljada ljudi, a u svakom trenutku ih je bilo oko 500, smeštenih u barakama i objektima same ciglane. Takođe, ovo je bio mešoviti logor u kome su bili smešteni muškarci i žene, u odvojenim barakama.
Uslovi u logoru bili su izuzetno teški. Zbog nedostatka hrane i uslova za održavanje lične higijene, često su izbijale epidemije raznih zaraznih bolesti, što je dodatno uticalo na logoraše koje su bili izloženi stalnom maltretiranju, mučenju i šikaniranju. Zato i ne čudi da je smrtnost zarobljenika bila izuzetno velika.
Plemenitost i hrabrost Beograđana
Pored života u logoru, na iscpljenost i smrtnost zarobljenika uticalo je i to što su svakodnevno upućivani na težak rad. Ovo je bila i prilika da stupe u kontakt sa Beograđanima, koji su organizovali pomoć za logoraše, skupljali hranu, odeću, cigarete i druge potrepštine za puko preživljavanje. Takođe, na ovaj način su se povezivali sa pripadnicima pokreta otpora koji su organizovali dostavljanje hrane i bekstvo manjih grupa zarobljenika. U ovome su posebnu ulogu odigrale zarobljene partizanke, koje su i u zatočeništvu organizovale rad KPJ. Ilegalce su Beograđani često skrivali u svojim domovima i tajnim skloništima, a potom bi bili prebacivani u odrede NOV koji su pojačavali svoju aktivnost u Srbiji.
Nažalost, neki od njih nisu uspeli da pobegnu, te su dočekali kraj rata u logoru. Najveći broj zarobljenika je prebačen u zarobljeničke logore u Nemačkoj gde su se pridružili drugim jugoslovenskim ratnim zarobljenicima sa kojima su dočekali oslobođenje kada su razmenjeni za zarobljene nemačke oficire. Logor u ciglani Milišić je prestao da postoji krajem septembra 1944. godine, čime je ispisano i poslednje poglavlje zloglasnog logora na Ušću.